کد مطلب:41995 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:38

گنجینه پرسمان » تاريخ و سيره

واصل بن عطا كه بود؟

كنية او ابو حذيفه معروف به واصل به عطا، از اعجوبه هاي زمان در امر سخنوري بوده است، با اينكه او حرف «راء» را به درستي نميتوانست تلفظ كند، ولي در سخنرانيهاي خود كوشش ميكرد تا از به كار بردن كلمه بر مشتمل حرف «راء» خودداري كند، مثلاً او به جاي كلمة «برّ» كه به معني گندم است، لفظ «قمح» به كار مي برد و به جاي لفظ «مطر» از «غيث» بهره ميگرفت و به جاي كلمة «بئر» «قليب» ميگفت و چنان سخن ميراند كه احدي نميدانست او صاحب مخرج راء نيست.
واصل بن عطا بنيانگذار مكتب اعتزال، درحقيقت ادامه دهندة مكتب گروه «قدريه» است كه قبل از او زندگي ميكردند، يعني آنان كه به حريت و آزادي انسان معتقد بودند. او در آغاز دهة اول قرن دوم، به هنگام سؤال از حكم مرتكب كبيره، نظرية «المنزلة بين المنزلتين» را ابراز كرد و از حلقة درس استاد حسن بصري فاصله گرفت و كم كم در فكر او ديگر اصول اعتزال جوانه زد و شايد مجموع يا بخش اعظم اصول خمسه، در آرا و نظريات او وجود داشت.
يكي از كارهاي مهم او اين بود كه گروهي را براي دعوت به توحيد و پيراستگي از تجسيم به اطراف و اكناف جهان فرستاد، مثلا «عبدالله بن حارث» را به مغرب و «حوض بن سالم» را به خراسان و «قاسم» را به يمن و«ايوب» را به جزيره و «حسن بن ذاكوان» را به كوفه و «عثمان طويل» را به ارمنستان، اعزام كرد. (احمد بن يحيي المرتضي، المنية و الأمل/19)
پس از درگذشت او نيز اين خط ادامه داشت. او در تفسير قرآن برداشتهاي ذوقي خاصي دارد كه يكي را ياد آور ميشويم:
او ميگفت كه خدا از بندگان خواسته است، اول او را بشناسند بعداً عمل كنند، سپس بياموزند و بر گفتار خود به آيات سوره والعصر استدلال ميكند و ميگويد: جملة «إلّا الذين آمنو» اشاره به «شناخت» و جملة «و عملوا الصالحات» ناظر به عمل و جملة «وتواصوا بالحق و تواصوا بالصبر» اشاره به آموزش است. (سيد مرتضي، الغرر و الدرر1/168)
سرگذشت شگفت آور واصل با خوارج
همگي ميدانيم كه خوارج در بخشي از زندگي سياسي خود به قتل و غارت ميپرداختند و به تعبير اميرمؤمنان در نهج البلاغه، به صورت دزدان بياباني در آمده بودند. (نهج البلاغة خطبة 60) روزي واصل بن عطا با گروهي از يارانش از منطقهاي عبور ميكردند، ناگهان متوجه شدند كه خوارج راه را بر آنان بستهاند. مرگ را در دو قدميخود احساس كردند. واصل به ياران خود گفت: پاسخ اينها را به عهدة من بگذاريد. وقتي با خوارج روبرو شدند، آنان از واصل پرسيدند: تو و يارانت بر چه مذهبي هستيد؟ گفت: ما مشرك هستيم و به شما پناه آورده ايم كه كلام خدا را بشنويم.
همگي در پاسخ گفتند: ما به شما امان داديم. و اصل گفت: پس احكام خدا را به ما بياموزيد. آنان احكام خدا را به آنان برشمردند و اصل مرتب ميگفت: من و يارانم پذيرفتيم. در اين حالت گفتند: برويد شما برادران ما هستيد. واصل گفت: اين كافي نيست، بايد ما را به محل امني برسانيد، زيرا قرآن ميفرمايد: «وإن أحدٌ مِنَ المُشْرِكينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّي يَسْمَعْ كَلامَ اللهِ ثُمَّ أبْلِغْهُ مَأْمَنَه» توبه/ 6
[اگر يكي از مشركان از تو پناه بخواهد او را پناه بده تا سخن خدا را بشنود، سپس او را به جايگاه امن خود برسان] آنان همة آنها را از آن منطقه، به محل امني بردند و رها كردند. (سيد مرتضي، الغرر والدرر1/166)
دربارة تهجد و زهد واصل سخن گفتهاند و ابن نديم آثار او را چنين يادآور ميشود:
1 ـ كتاب اصناف المرجئة.
2 ـ كتاب التوبة.
3ـ كتاب المنزلة بين المنزلتين.
4 ـ خطبة فاقد لفظ راء، اين خطبه در سال 1951 به تحقيق عبد السلام هارون چاپ شده است.
5 ـ كتاب معاني القرآن.
6 ـ كتاب الخطب في التوحيد و العدل كه بعيد نيست خطبه هاي امير مؤمنان را گردآورده باشد.
7 ـ مناظرات او با عمرو بن عبيد.
8 ـ كتاب السبيل إلي معرفة الحق.
9 ـ كتاب في الدعوة.
10 ـ كتاب طبقات أهل العلم والجهل (ابن نديم، فهرست: فن اول از مقاله پنجم/203)

---

: استاد محقق جعفر سبحاني
فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامي ج 4